Cud gospodarczy czy pogłębienie nierówności społecznych, co dali Chile Chicago Boys?

Na wstępie należałoby odpowiedzieć na pytanie, kim byli Chicago Boys? Była to grupa ekonomistów odpowiedzialnych za przemiany gospodarcze w Chile w okresie panowania reżimu Augusto Pinocheta.

Dlaczego więc „Chicago”? Powodem była współpraca uczelni, z której się wywodzili, czyli Universidad Catolica w Chile, z Uniwersytetem Chicagowskim nawiązana już w 1956 roku. Jednym z ekonomistów wykładających tam w owym czasie był profesor Milton Friedman (nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii) – najbardziej znany przedstawiciel tzw. chicagowskiej szkoły ekonomii. Był on więc niejako prowodyrem zmian i miał istotny wpływ na to, jak ukształtowała się grupa tzw. Chicago Boys. Sam Milton Friedman gościł również w Chile z serią wykładów i osobiście doradzał generałowi Augusto Pinochetowi.

Chicagowska szkoła ekonomii

Chicagowska szkoła ekonomii charakteryzuje się podejściem wolnorynkowym, interdyscyplinarnym oraz ograniczaniem roli państwa w gospodarce. Idea ta polegała też na kwestionowaniu powszechnie uznanych teorii. Ekonomiści z tej uczelni byli np. w kontrze do teorii keynesizmu, który po wojnie, do lat 70. XX wieku, był podstawą gospodarek rozwiniętych i rozwijających się na świecie. Keynesizm zakłada, że gospodarka wolnorynkowa jest z natury niestabilna i wymaga zwiększonej aktywności ze strony państwa. W celu ożywienia wzrostu gospodarczego Keynes proponował np. zwiększanie wydatków publicznych.

Odrzucanie założeń tej doktryny było oczywiste dla ekonomistów z chicagowskiej szkoły ekonomii. Wiązało się to m.in. z ograniczaniem wszelkich dopłat ze strony rządu, takich jak: dotacje czy zasiłki, oraz maksymalnym obniżaniem podatków. Ograniczona rola państwa to też konieczność maksymalnej prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.

Wydział ekonomii University of Chicago „wydał na świat” najwięcej laureatów nagrody Nobla, bo aż jedenastu. Głównymi przedstawicielami szkoły chicagowskiej są m.in., wcześniej już wspomniany, Milton Friedman, George Stigler czy Arnold Harberger.

Chile przed Chicago Boys

Zanim do władzy doszedł generał Pinochet i pozwolił na liberalne reformy, przez trzy lata krajem rządził gabinet Salvadora Allende, który wprowadzał swoją „chilijską drogę do socjalizmu”. Plan ten zakładał m.in. nacjonalizację kopalni, w tym kopalni miedzi (Chile posiada ok. 30% całkowitych światowych zasobów tego surowca) czy banków, a także wprowadzenie państwowego systemu opieki zdrowotnej i socjalnej.

Wpływ USA i ZSRR

Wydarzenia w Chile generowane były przez politykę państw takich, jak USA czy ZSRR. Sam wybór Allende na prezydenta został odebrany przez Stany Zjednoczone jako zagrożenie, a wprowadzane reformy tylko spotęgowały niechęć do jego rządów. Jego starania o zwycięstwo w wyborach były wspierane finansowo przez ZSRR, a on sam deklarował się jako marksista. Sympatyzował też z władzami Kuby.

W Stanach Zjednoczonych panowało przekonanie, że nacjonalizacja kopalni miedzi, które należały do amerykańskich koncernów, narazi te przedsiębiorstwa na poważne straty. Rządy Allende były sukcesywnie torpedowane przez CIA i politykę USA. Z kolei ośrodki opozycyjne otrzymywały finansowanie na działalność propagandową. Naciski z obu stron zimnowojennej barykady miały istotny wpływ na ekonomię kraju.

Zamach stanu i przejęcie władzy przez Augusto Pinocheta

Początkowo działania rządu Allende miały pozytywny wpływ na gospodarkę, doprowadziły do zmniejszenia bezrobocia, wzrostu gospodarczego i obniżki inflacji. Kiedy przejmował władzę, inflacja wynosiła 34,9%, po roku rządów już tylko 15,6%, ale we wrześniu 1973 roku było to aż 286%.

Szybko postępujący wzrost cen, ogólny kryzys gospodarczy oraz liczne strajki, często inspirowane przez CIA, doprowadziły do chaosu tak społecznego, jak i politycznego. To wszystko miało istotny wpływ na możliwość przeprowadzenia zamachu stanu i przejęcie władzy przez juntę wojskową pod wodzą Augusto Pinocheta. Teoria szybko stała się faktem.

El ladrillo

El ladrillo, czyli „cegła”, to plan opracowany przez Chicago Boys w maju 1973 jeszcze za prezydentury Allende na podstawie analizy problemów ekonomicznych minionych dziesięcioleci, którego celem było wyprowadzenie kraju ze stagnacji i wypracowanie długotrwałego wzrostu w gospodarce. Zdiagnozowane problemy to niska stopa wzrostu, inflacja, brak postępu w rolnictwie, wysoki poziom etatyzmu, skrajne ubóstwo w pewnych grupach ludności.

Do podstawowych założeń planu należało:
– odrzucenie centralnego planowania,
– poluzowanie polityki handlu zagranicznego, m.in. zniesienie ograniczeń kursu walutowego,
– zniesienie zakazu importu, pobudzenie eksportu,
– odejście od kontroli cen, pozbywanie się monopoli,
– prywatyzacja systemu zabezpieczenia społecznego i zdrowia publicznego,
– prywatyzacja kluczowych ośrodków przemysłowych,
– oszczędności w wydatkach publicznych (m.in. niewydajne programy społeczne).

W kolejnych latach pozbyto się też płacy minimalnej i związków zawodowych.

Pozytywny wpływ grupy chicagowskiej

Bez wątpienia pomysł wdrożenia planu Chicago Boys był nieortodoksyjnym podejściem ze strony junty wojskowej. Wprowadzali liberalne reformy na wcześniej niespotykaną skalę. Można powiedzieć, że Chile było królikiem doświadczalnym, bo żadne demokratyczne rządy nie zdecydowałyby się na tak radykalne podejście. Choć sam Milton Friedman nie zgodziłby się z tym poglądem, gdyż jego zdaniem szkołę chicagowską praktykowały już w XIX wieku Wielka Brytania oraz Stany Zjednoczone.

Hiperinflacja

Pierwszym zadaniem grupy była walka z hiperinflacją wywołaną jeszcze za rządów Allende. Milton Friedman zaproponował terapię szokową: drastyczną obniżkę wydatków publicznych i inwestycji społecznych, a następnie szybkie otwarcie ekonomii poprzez likwidację niektórych podatków, obniżka cła i liberalizacja cen.

Jeszcze do kwietnia 1974 roku inflacja rosła, osiągając aż 746,3%, a następnie zaczęła systematycznie spadać i do końca roku 1981 udało się zejść do ok. 9,5%. Można więc powiedzieć, że na tym polu szkoła chicagowska osiągnęła sukces.

Długotrwały wzrost

Obniżka podatków, masowa prywatyzacja i ogólna liberalizacja ekonomii dały podwaliny pod późniejszy sukces gospodarki Chile. Po obaleniu rządów Pinocheta kolejne, już demokratyczne, władze kontynuowały rozwiązania wprowadzone przez Chicago Boys, a czasami nawet je rozwijały. Kapitalizm bez wątpienia zwyciężył z ideami socjalistycznymi proponowanymi jeszcze za czasów Salvadora Allende.

Chile stało się najlepiej prosperującą gospodarką wśród krajów latynoamerykańskich –państw, które intensywnie przyglądały się chilijskiemu eksperymentowi i chętnie stosowały później prorynkowe rozwiązania.

Według Miltona Friedmana wprowadzenie rozwiązań proponowanych przez Chicago Boys miało duży wpływ na sam upadek rządów Pinocheta. Chicagowska szkoła myśli ekonomicznej wiązała bezpośrednio wolność ekonomiczną z wolnością polityczną.

Negatywny wpływ grupy chicagowskiej

Nie można pominąć też negatywnego wpływu na ekonomię i nieprzyjemnych skutków tych zmian dla społeczeństwa. W okresie rządów Pinocheta przez wprowadzanie reform bez oglądania się na odbiór społeczny miało miejsce wiele ludzkich dramatów.

Małe firmy nie radziły sobie w konkurencji z zagranicznymi firmami po tak szybkim otwarciu rynku w początkowej fazie zmian. Wiele biznesów musiało się zamknąć.

Dużo zamieszania wprowadziła również decyzja ministra finansów Sergio de Castro o ustaleniu sztywnego kursu waluty – wbrew sugestiom Miltona Friedmana i założeniom szkoły chicagowskiej. Rozwiązanie miało walczyć z inflacją, niestety jedynie ją napędziło, co w połączeniu z kryzysem na kontynencie spowodowało odejście przez rząd od wolnościowych rozwiązań.

Pinochet bezpośrednio obwiniał Sergio de Castro, który w 1982 roku przestał pełnić rolę ministra finansów. Prezydent znacjonalizował najbardziej zadłużone przedsiębiorstwa i zredukował dotychczasową liberalną politykę. Szkoła chicagowska straciła na popularności w oczach władz.

Nierówności

Nierówności społeczne w kraju pogłębiły się, współczynnik Giniego (im wyższy tym większa nierówność) mierzący stopień nierówności dochodowej wynosił w Chile w 1987 roku 56,2%, tymczasem np. w Szwecji tylko 23,1%. W okresie rządów demokratycznych współczynnik systematycznie spadał, osiągając w 2020 roku poziom 44,9%.

Po rządach junty wojskowej, na początku lat 90. ok. 44% rodzin w Chile żyło poniżej granicy ubóstwa. Nastąpiła silna polaryzacja społeczeństwa. Ludzie podzielili się na bardzo bogatych albo bardzo biednych. Klasa średnia niejako zanikła.

Cud gospodarczy?

Trudno jest jednoznacznie ocenić dziedzictwo Chicago Boys. Chile w XX wieku nie zaznało zbyt wielu okresów stabilizacji. Kryzysy gospodarcze, udane i nieudane zamachy stanu i czas panowania Augusto Pinocheta, który wielu ludzi chciałoby z pamięci wymazać ze względu na liczne represje, porwania i torturowanie zwykłych obywateli.

Reformy w dziedzinie ekonomii legitymizowane były przez opresyjny rząd mający na sumieniu wiele złego. Dla Chilijczyków Chicago Boys na zawsze będą powiązani z tymi wydarzeniami, pomimo że wprowadzane rozwiązania miały prowadzić przecież też do wolności politycznej.

Ten temat wciąż rozgrzewa atmosferę w Chile. Choćby podczas masowych protestów w 2019 roku można było zauważyć transparenty informujące, że Chicago Boys ze swoim teoriami nie są mile widziani w kraju.

Z drugiej strony, gdyby nie te reformy, to być może kraj dłużej byłby narażony na skrajnie socjalistyczne idee ekonomiczne, których praktykowanie najczęściej nie kończy się zbyt dobrze, a w przypadku Chile doprowadziło do hiperinflacji i niepokojów społecznych. Zamiast tego zgodnie z planem udało się w początkowej fazie uporać z hiperinflacją i otworzyć ekonomię państwa na współpracę z innymi krajami.

Kolejne rządy demokratyczne stosowały się do reguł ustalonych przez Chicago Boys pomimo krytyki samego reżimu Pinocheta i gwarantowało to ponadprzeciętny wzrost gospodarczy przez długie lata, co jak należy przypomnieć, było jednym z celów założonych do osiągnięcia. Ludzie związani z chicagowską szkołą ekonomii uważają, że jest to wystarczający argument za tym, by reformy uznać za udane. Milton Friedman ukuł w związku z tym nawet sformułowanie: „chilijski cud”.

Ciekawe, jak odbierana byłaby spuścizna Chicago Boys, gdyby mieli oni możliwość wprowadzenia swoich rozwiązań w kraju rządzonym demokratycznie i bez tak dużej ingerencji Stanów Zjednoczonych oraz Związku Sowieckiego w jego politykę. W bardziej sprzyjających warunkach być może ocena byłaby jednoznaczna. W końcu ekonomiści związani z chicagowską szkołą ekonomii uprzedzili w swoich reformach późniejszych przywódców największych gospodarek na świecie – Margaret Thatcher czy Ronalda Reagana.

Autor: Mikołaj Cierechowicz