#023 Historia powstania świec japońskich | Jak ryż stał się legalnym środkiem płatniczym?

Transkrypcja: Tło historyczne

„Zagłębiając się w starą wiedzę, zdobywamy nową”

Niniejszy rozdział zawiera omówienie warunków, w których ewoluowała japońska analiza techniczna. Czytelnicy chcący jak najszybciej dotrzeć do meritum książki (tzn. technik i zastosowań świec), mogą pominąć ten rozdział lub powrócić do niego po zakończeniu książki. Historia jest bowiem bardzo intrygująca.

Jedną z pierwszych i najsłynniejszych w Japonii postaci znanych z wykorzystywania przeszłych cen do przewidywania przyszłych cen był legendarny Munehisa Homma. Zrobił on ogromną fortunę na handlu ryżem w XVIII wieku. Zanim o nim opowiem, najpierw pokrótce przedstawię sytuację gospodarczą, w której Homma był w stanie rozwinąć swoje imperium. Informacje będą obejmować okres od końca XVI do połowy XVIII wieku. Wówczas Japonia przeszła drogę transformacji od rozdrobnionego państwa składającego się z 60 małych prowincji do zjednoczonego kraju, w którym kwitł handel.

W XVI wieku Japonia była bez przerwy targana wojnami, ponieważ każdy daimyo (dosłownie „wielki właściciel”, czyli „pan feudalny”) starał się zyskać kontrolę nad okolicznymi terytoriami. Stuletni okres między rokiem 1500 i 1600 określa się mianem „Sengoku” lub – dosłownie – „erą walczących prowincji”. Był to czas chaosu. Z początkiem XVII wieku trzej nietuzinkowi generałowie – Nobunaga Oda, Hideyoshi Toyotomi i Ieyasu Tokugawa – w ciągu 40 lat dokonali dzieła zjednoczenia Japonii. Dzięki swoim talentom i osiągnięciom zajęli trwałe miejsce w historii i folklorze Kraju Kwitnącej Wiśni. Na dowód warto przytoczyć japońskie powiedzenie: „Nobunaga zebrał ryż, Hideyoshi zagniótł ciasto, a Tokugawa zjadł”. Innymi słowy, wszyscy trzej generałowie przyczynili się do zjednoczenia Japonii, lecz to Tokugawa, ostatni z wielkich generałów, został siogunem i to jego rodzina rządziła Japonią w latach 1615–1867. Okres ten określa się mianem Siogunatu Tokugawów.

Panująca w Japonii przez wieki sytuacja ciągłej wojny stała się integralnym elementem terminologii świecowej. Jakby się nad tym głębiej zastanowić, handel na rynku wymaga szeregu takich samych działań, jakie potrzebne są do wygrania bitwy. Należą do nich wybór odpowiedniej strategii, psychologiczna znajomość przeciwnika, chęć rywalizacji czy umiejętność stosowania taktycznych odwrotów. Nie dziwi więc, że w książce pojawiają się terminy z zakresu świec japońskich odwołujące się do określeń związanych z polem bitwy. Występują zatem „nocne i poranne ataki”, „formacje trzech białych żołnierzy”, „linie kontrataku” czy „nagrobki”.

Względna stabilność wynikająca z centralizacji japońskiego systemu feudalnego pod wodzą Tokugawy oferowała nowe możliwości. Rozwijała się gospodarka rolna, ale – co ważniejsze – następował także wzrost handlu wewnętrznego i zmniejszała się liczba ograniczających go regulacji. Do XVII wieku rynek krajowy okrzepł na tyle, że zastąpił cały system lokalnych i wzajemnie odizolowanych rynków. To właśnie koncepcja scentralizowanego rynku miała pośrednio doprowadzić do rozwoju analizy technicznej w Japonii.

Hideyoshi Toyotomi postrzegał Osakę jako stolicę Japonii i podejmował starania na rzecz jej rozwoju jako ośrodka handlu. Łatwy dostęp do morza w czasach, gdy podróż lądem była powolna, niebezpieczna i kosztowna, uczynił z Osaki krajową bazę załadunku i rozładunku towarów zaopatrzeniowych. Przekształciła się ona w największe w Japonii centrum handlu i finansów. Dzięki bogactwu i ogromnym magazynom z zaopatrzeniem do miasta przylgnęło miano „kuchni Japonii”.

Osaka miała korzystny wpływ na zwiększenie stabilności cen poprzez zmniejszenie regionalnych różnic w dostępności do poszczególnych towarów. W Osace życie było przesiąknięte żądzą zysku (w przeciwieństwie do innych miast, w których pogardzano zarobkowaniem). Ówczesny system społeczny składał się z czterech klas. Od góry drabiny społecznej byli żołnierze, następnie rolnicy, rzemieślnicy i kupcy. Dopiero w XVIII wieku kupcom udało się zburzyć dotychczasowy porządek. Nawet dziś tradycyjne powitanie w Osace brzmi: „Mokarimakka”, co oznacza: „Czy osiągasz zysk?”.

W Osace za czasów Hideyoshiego (jednego z trzech wielkich wojskowych, którzy doprowadzili do zjednoczenia kraju) głównym kupcem zaopatrującym wojsko był Yodoya Keian. Yodoya miał nadzwyczajne zdolności w dziedzinie transportu, dystrybucji i kształtowania cen ryżu. W pewnym momencie jego posiadłość stała się w mieście miejscem tak znaczącym, że tam właśnie powstała pierwsza giełda ryżowa. Yodoya stał się bajecznie bogaty – zbyt bogaty, jak się okazało. W 1705 r. bakufu (rząd wojskowy kierowany przez sioguna) skonfiskował cały jego majątek pod zarzutem nadmiernego luksusu, który nie przystoi jego pozycji społecznej. Bakufu w ogóle z obawą patrzyło na rosnącą potęgę niektórych kupców. W 1642 r. urzędnicy wraz z grupą kupców próbowali nawet doprowadzić do zamknięcia rynku ryżu. Kary dla niektórych kupców za handel były bardzo surowe – egzekucja dzieci, a następnie wygnanie z miasta i konfiskata majątku.

Rynek ryżu, który pierwotnie rozwinął się na podwórku przed domem Yodoi, pod koniec XVII wieku zaczął podlegać instytucjonalizacji wraz z powołaniem w Osace giełdy ryżowej Dojima. Kupcy na giełdzie dokonywali klasyfikacji ryżu oraz targowali się w celu ustalenia jego ceny. Aż do 1710 r. giełda funkcjonowała tylko jako rynek obrotu wyprodukowanym ryżem. W późniejszym czasie zaczęła jednak emitować i akceptować kwity magazynowe na ryż. Zwano je kuponami ryżowymi i stały się one pierwszymi w historii kontraktami terminowymi.

Pośrednictwo w obrocie ryżem stało się fundamentem dobrobytu Osaki. Na rynku działało ponad 1300 oficjalnych sprzedawców ryżu. Ponieważ nie było wówczas przyjętego standardu walutowego (wszelkie wcześniejsze próby ustanowienia jednej wymienialnej waluty nie powiodły się ze względu na tzw. psucie pieniądza monetarnego), ryż stał się de facto środkiem płatniczym. Właściciel ziemski potrzebujący pieniędzy wysyłał swoje nadwyżki ryżu do Osaki, gdzie w jego imieniu były umieszczane w magazynie. W zamian otrzymywał on kupon będący formą kwitu na ryż. Następnie, kiedy tylko chciał, mógł sprzedać kupon ryżowy. Właściciele ziemscy, którzy mieli problemy finansowe, często sprzedawali kupony na ryż z nadchodzącego dopiero poboru podatku ryżowego (podatki na rzecz daimyo były płacone ryżem – zwykle od 40% do 60% plonów każdego chłopa). Czasami w ten sposób obciążano uprawy ryżu nawet na kilka lat wprzód. Kupony ryżowe stanowiły przedmiot aktywnego obrotu na rynku. Sprzedawane na poczet przyszłych dostaw ryżu stały się pierwszymi na świecie kontraktami terminowymi. Giełda ryżowa Dojima, na której odbywał się handel kuponami, stała się natomiast pierwszą na świecie giełdą kontraktów terminowych. Kupony ryżowe nazywano również kuponami „pustego ryżu” (czyli ryżu, którego fizycznie nie posiadano). W celu uzmysłowienia sobie skali popularności obrotu kontraktami terminowymi na ryż warto odnotować, że w 1749 r. w Osace w obrocie były kupony na pusty ryż opiewające na 110 000 bel (ryżem handlowano w belach), przy czym całkowita produkcja w Japonii w tym czasie wynosiła tylko 30 000 bel ryżu.

Tutaj na scenę wkracza Homma, zwany „bogiem rynków”. Munehisa Homma urodził się w zamożnej rodzinie w 1724 r. Rodzinę Hommy postrzegano jako tak bogatą, że ukuto wówczas powiedzenie: „Żadnemu z Hommów nigdy nie dorównam, bycie lokalnym panem musi mi wystarczyć”. Kiedy w 1750 r. Homma przejął kontrolę nad rodzinnym przedsiębiorstwem, rozpoczął handel na lokalnej giełdzie ryżowej w portowym mieście Sakata. Leżało ono w regionie zbiorów i dystrybucji ryżu. Ponieważ Homma pochodził z tego miasta, w japońskiej literaturze poświęconej wykresom świecowym często można spotkać wyrażenie „zasady z Sakaty”, które odnoszą się właśnie do Hommy.

Po śmierci ojca Munehisa Homma wziął na siebie odpowiedzialność za zarządzanie majątkiem rodziny. Stało się tak, mimo że był on najmłodszym synem (w tamtych czasach zazwyczaj to najstarszy syn dziedziczył władzę po ojcu). Prawdopodobnie wynikało to z jego dużej biegłości i bystrości w poruszaniu się na rynku. Z tym właśnie majątkiem Homma udał się na największą w Japonii giełdę ryżową – Dojima w Osace – i zaangażował się w obrót kontraktami terminowymi na ryż.

Rodzina Hommy miała wielkie plantacje. Dzięki ogromnej władzy jej członkowie mieli też dostęp do istotnych informacji na temat rynku ryżu. Homma ponadto zaczął regularnie prowadzić rejestr warunków pogodowych, a także, aby dowiedzieć się więcej o psychologii konkurujących z nim kupców, analizował historyczne ceny ryżu, począwszy od okresu, gdy giełda ryżowa znajdowała się jeszcze na placu przed domem Yodoi. Homma stworzył również własny system komunikacji – o wcześniej ustalonych godzinach umieszczał ludzi na dachach, żeby wysyłali sygnały flagami. Łańcuch sygnałowy rozciągał się na całą odległość między Osaką a Sakatą. Kiedy już zdominował rynki w Sakacie i Osace, Homma przystąpił do handlu na regionalnej giełdzie w Edo (obecne Tokio). Opierając się na swoich spostrzeżeniach i analizach, zbił tam ogromną fortunę. Mówi się, że udało mu się zrealizować 100 udanych transakcji z rzędu.

Zyskał taki prestiż, że w Edo stał się bohaterem pieśni ludowych: „Gdy słońce świeci w Sakacie (miasto rodzinne Hommy), chmurzy się w Dojima (giełda ryżowa Dojima w Osace) i pada w Kuramae (giełda Kuramae w Edo)”. Innymi słowy, gdy zbiory ryżu w Sakacie są dobre, ceny ryżu na giełdzie Dojima spadają, aby następnie pikować w dół w Edo. Ludowa pieśń odzwierciedla skalę panowania Hommy nad rynkiem ryżu. W późniejszych latach Homma został konsultantem finansowym rządu i przyznano mu honorowy tytuł samuraja. Zmarł w 1803 r. Książki Hommy o rynkach datuje się na XVIII wiek. Wprowadzone przez niego zasady handlu w odniesieniu do rynków ryżu przekształcono następnie w metodologię świec aktualnie używaną w Japonii.