#015 „Psychologia skutecznego tradingu” – dyscyplina i odpowiedni stan umysłu

26 listopada 2020

Listen to „015. „Psychologia skutecznego tradingu” – Strategia dyscypliny i odpowiedniego stanu umysłu” on Spreaker.

Z jakich powodów traderzy tracą dyscyplinę?
Jak zidentyfikować swoje słabe strony?
Jaki jest idealny stan emocjonalny podczas tradingu?
Jak określać i zarządzać swoim stanem emocjonalnym?

Tego wszystkiego dowiesz się z fragmentu publikacji „Psychologia skutecznego tradingu” autorstwa Steve’a Warda. Książka zawiera zestaw 35 strategii, które pomagają traderom w rozwiązywaniu konkretnych problemów. To publikacja, która pomaga ukształtować mentalność skutecznego gracza giełdowego i przybliża do osiągania wyznaczanych przez siebie celów zarówno inwestycyjnych, jak i życiowych.

Książka dostępna na maklerska.pl „Psychologia skutecznego tradingu”

Transkrypcja: Strategia 11

Dyscyplina i odpowiedni stan umysłu

„Wystrzegaj się ciemnej strony mocy!” – Sonny Schneider

„D” jak dyscyplina

Każdy, kto inwestował lub choćby czytał na temat tradingu, z pewnością doskonale zna słowo „dyscyplina”. Jack Schwager w swojej książce „Mistrzowie rynków finansowych” pisał: „Dyscyplina była prawdopodobnie najczęściej używanym słowem przez wszystkich wybitnych traderów, z którymi rozmawiałem. Często mówili o niej niemal przepraszającym tonem: Wiem, że słyszał to już pan milion razy, ale proszę mi wierzyć, dyscyplina jest naprawdę bardzo ważna”.

Czym właściwie jest dyscyplina? Jak możesz ją zdefiniować? Większość traderów, którym zadaję to pytanie, odpowiada, że dyscyplina to zdolność konsekwentnego przestrzegania planu inwestycyjnego, co odnosi się nie tylko do momentu otwarcia transakcji, ale także do fazy przygotowania się do tradingu oraz oceny wygenerowanych wyników.

Przypomnijmy sobie teraz dwa kluczowe czynniki, pozwalające osiągnąć
sukces w tradingu:

Posiadanie strategii o dodatniej wartości oczekiwanej.
Zdolność konsekwentnej realizacji tej strategii.

W tym rozdziale skupimy się głównie na drugim podpunkcie. Warto jednak zaznaczyć, że bez odpowiedniej dyscypliny niemożliwe byłoby również zbudowania skutecznej strategii transakcyjnej.

Richard Dennis, który stworzył i prowadził projekt „Turtle Trading” (przypis: Legendarny eksperyment przeprowadzony w latach 80. przez dwóch inwestorów – Richarda Dennisa i Williama Eckhardta. Jego celem była odpowiedź na pytanie: „Czy zyskownego inwestowania można się nauczyć?”. By to sprawdzić, organizatorzy zaprosili do pracy grupę 10 ochotników nieposiadających doświadczenia giełdowego i pokazali im prostą strategię inwestycyjną, którą mieli konsekwentnie stosować. Eksperyment zakończył się sukcesem. Grupa ostatecznie osiągnęła wielomilionowe zyski na rynku (przyp. tłum.), dokonał następującej obserwacji: „Zawsze powtarzam, że można opublikować w gazecie zasady działania na rynku – a i tak nikt nie będzie ich przestrzegać. Kluczem jest konsekwencja i dyscyplina. Niemal każdy może spisać listę zasad, które są w 80 procentach tak dobre, jak to czego uczyliśmy naszych ludzi. To czego nie mogliśmy im dać, to przekonania do stosowania zasad, nawet gdy sprawy idą w złym kierunku” – cytat z książki „Czarodzieje rynku” Jacka Schwagera”

W tradingu największym przeciwnikiem, którego będziesz musiał pokonać, będziesz ty sam. Pogódź się jednak z tym, ponieważ jest to integralny element gry na giełdzie, którego nie da się zignorować! Traderzy, których spotykam, często wspominają o problemach z samodyscypliną. Niektórzy z nich postrzegają siebie jako niezdolnych do bycia konsekwentnym i nierzadko rozwodzą się na temat tego, jak ciężko przychodzi im kontrola własnych działań. Takie podejście jednak tylko pogarsza sytuację, gdyż wzmacnia negatywną samoocenę. Zrezygnuj z takiego myślenia. Ważne natomiast, aby zrozumieć, że dyscyplina to ogólne pojęcie odnoszące się do wielu różnych aspektów tradingu. Bardzo niewielu traderów ma problem z dyscypliną we wszystkich obszarach gry na giełdzie. Najczęściej chodzi o jedną sytuację, góra dwie, które stoją inwestorom na przeszkodzie do osiągnięcia wyższego poziomu tradingu. Podobnie jest w przypadku samochodu, gdy ten przestaje działać. Rzadko kiedy jest on całkowicie zepsuty. Przeważnie psuje się tylko jeden element lub dwa, które jednak okazują się niezbędne do dalszej jazdy. Dopiero ich identyfikacja i naprawa umożliwiają kontynuowanie podróży. Dokładna znajomość obszarów tradingu, które wymagają bycia konsekwentnym, pomoże ci zidentyfikować ewentualne problematyczne sytuacje. Ich wyodrębnienie jest niezbędne, aby skupić się na danej trudności, znaleźć odpowiednie rozwiązanie i ostatecznie ją przezwyciężyć.

Powody, dla których traderzy tracą dyscyplinę

„Inwestowanie to nie gra, w której facet z ilorazem inteligencji 160 pokona faceta z ilorazem 130… Jeśli jesteś przeciętnie inteligentny, to jedyne, czego potrzebujesz, aby osiągnąć sukces, to umiejętności zapanowania nad własnymi instynktownymi zachowaniami, które większości ludzi sprawiają tyle problemów” – Warren Buffett

Poniżej znajduje się lista sytuacji, w których traderzy najczęściej tracą dyscyplinę. Sklasyfikowałem je w pięciu różnych grupach: strategia, umysł, emocje, sytuacje życiowe i osobowość.

Strategia
- Brak precyzyjnej strategii transakcyjnej z dodatnią wartością oczekiwaną to typowy problem początkujących traderów. Posiadanie strategii jest jednak konieczne, aby rozwinąć w sobie dyscyplinę i ostatecznie osiągnąć sukces w tradingu. Bez planu inwestycyjnego nie istnieje pojęcie dyscypliny. Nie mając wzorca, do którego można się odnieść, nie ma nawet możliwości, aby sprawdzić, czy w danym momencie konsekwencja jest utrzymywana, czy też nie. Zawieranie transakcji bez precyzyjnego schematu działania oznacza handlowanie na chybił trafił. Horyzont czasowy lub styl tradingu, które nie współgrają z twoimi wrodzonymi zdolnościami czy preferowaną tolerancją ryzyka, to kolejny problem. Jeśli handlujesz w sposób, który nie pasuje do twojej osobowości, narażasz się na sytuację, w której nie będziesz w stanie konsekwentnie podążać za określoną strategią.
  W tym przypadku problem jednak nie będzie tkwił w tobie. Powodem jego istnienia będzie niedopasowana do twojego charakteru strategia. Jeśli, dajmy na to, jesteś osobą, która potrzebuje dużo czasu na podjęcie odpowiedniej decyzji, a handlujesz w bardzo krótkiej perspektywie czasowej, prawdopodobnie będziesz miał problem z odpowiednio szybkim podążaniem za generowanymi sygnałami. W konsekwencji transakcje będą ci uciekały, a jeśli okażą się one zyskowne, to co gorsza, może to być powód rosnącego uczucia frustracji.
- Powodem braku dyscypliny jest również utrata wiary w stosowaną strategię inwestycyjną lub brak zrozumienia rachunku prawdopodobieństwa. Owszem, czasami zdarzy ci się seria stratnych transakcji, ale bądź świadomy, że może to być wyłącznie efekt losowej natury rynków finansowych. Nigdy bowiem nie masz pewności, jaki rozkład przyjmą wyniki twojej strategii. Serie stratnych transakcji są czymś zupełnie naturalnym. Jeśli rzucisz monetą sto razy, zaobserwujesz co najmniej kilka serii po cztery lub więcej orłów lub reszek z rzędu. Gdy zrozumiesz znaczenie prawdopodobieństwa i losowości na giełdzie, łatwiej poradzisz sobie z seriami strat i powstrzymasz lekkomyślną chęć szybkiego ich odrobienia.
Umysł
- Rozkojarzenie czy znudzenie w spokojniejszych okresach rynku to przede wszystkim problemy mentalne. Jednym z najbardziej zaskakujących odkryć, którego dokonują początkujący traderzy, jest fakt, że trading wcale nie jest tak emocjonującym i pełnym adrenaliny zajęciem, jak sobie to wyobrażali. Często bowiem zdarzają się długie okresy na rynku, w których niewiele się dzieje. W takich sytuacjach niebezpieczeństwo tkwi w znudzeniu i zawieraniu transakcji jedynie z chęci „robienia czegoś”, a nie ze wskazań płynących ze strategii. Gdy czujesz, że rośnie w tobie uczucie znudzenia, zastanów się – czy otwierasz pozycję po to, aby zająć czymś ręce, czy żeby faktycznie zarobić pieniądze? Pamiętaj, że gdy rynek jest spokojny, zawsze możesz zająć się czymś innym, np. poczytać książkę lub popracować nad ulepszeniem swojej strategii.
- Przemęczenie prowadzi do obniżenia koncentracji. Podobnie jak na rynku występują długie okresy przestoju, zdarzają się także długie momenty wzmożonej aktywności. Po wielu godzinach intensywnego tradingu inwestorzy mogą czuć się zmęczeni zarówno fizycznie, jak i psychicznie. W takich sytuacjach ryzyko popełnienia błędu znacząco wzrasta, co może negatywnie odbić się na osiąganych przez ciebie wynikach. Aby uniknąć okresów obniżonej koncentracji, zadbaj o odpowiednie przygotowanie do ciężkiego dnia pracy. Nie zapomnij również, aby podczas inwestowania stale oceniać poziom swojego zmęczenia i w razie konieczności po prostu przerwać trading.
Emocje
- Gniew i frustracja, które pojawiają się po stratnej transakcji, mogą być przyczyną kolejnej utraty pieniędzy. Zmiany, które zachodzą w twoim ciele i umyśle, gdy jesteś wściekły/rozczarowany, negatywnie wpływają na zdolność obiektywnej oceny sytuacji i umiejętność podejmowania racjonalnych decyzji. Jeśli grasz w takim stanie, istnieje znaczne ryzyko, że zawierasz transakcje, bazując bardziej na emocjach niż na podstawie wskazań płynących z przyjętej strategii.
- Nadmierna pewność siebie wynikająca z długiej serii udanych transakcji również niesie ze sobą określone ryzyko. Zuchwałość i ignorancja to bardzo niebezpieczne cechy na rynku. Mogą one prowadzić między innymi do otwierania transakcji o większym wolumenie, niż wskazywałaby na to strategia. Naucz się określać sytuacje, w których możesz czuć się zbyt pewny siebie. Gdy tylko zauważysz, że zaczynasz czuć się niezwyciężony, zrób sobie przerwę.
- Nieumiejętność pogodzenia się z porażką to również częsty problem w tradingu. Jeśli nie akceptujesz możliwości poniesienia straty, prawdopodobnie zrobisz wszystko, aby do niej nie dopuścić. Takie podejście może mieć bardzo przykre konsekwencje. W sytuacji, gdy rynek będzie poruszał się w kierunku przeciwnym do zajmowanej przez ciebie pozycji, bardzo możliwe, że za wszelką cenę będziesz zwlekał z jej zamknięciem. Tym samym pozwolisz, aby potencjalnie drobna strata zamieniła się w ogromną. Akceptacja strat i skuteczne radzenie sobie z nimi są kluczowymi elementami w skutecznym i konsekwentnym tradingu.
- Podejmowaniu zbyt dużego ryzyka nieodłącznie towarzyszy nadmierny stres i podenerwowanie. Oba stany emocjonalne mają zły wpływ na twoją zdolność do rzeczywistej oceny sytuacji na rynku. Świadomość poniesienia ogromnej straty przy zbyt dużym wolumenie transakcji może być naprawdę paraliżująca. Dlatego kolejnym ważnym elementem konsekwentnego tradingu jest otwieranie pozycji przy zachowaniu odpowiedniego poziomu ryzyka dopasowanego do osobowości tradera i posiadanego kapitału.
- Inną przeszkodą w sumiennym podążaniu za przyjętym planem inwestycyjnym jest chciwość. Oczekiwanie od pozycji zbyt wiele lub staranie się, aby każda transakcja kończyła się ponadprzeciętnie dużym zyskiem, jest często spotykane wśród traderów. Pamiętaj jednak, że najważniejsze jest trzymanie się planu inwestycyjnego i otwieranie pozycji w momentach precyzyjnie wskazanych przez daną strategię. Zaakceptuj fakt, że rynek jest dynamicznym środowiskiem, a cena cały czas się porusza – zarówno przed otwarciem przez ciebie pozycji, jak i po jej zamknięciu. Twoim celem nie jest perfekcyjne uchwycenie całego ruchu i wszystkich możliwych transakcji w danym dniu, a wyłącznie zrealizowanie zysków w ramach przyjętej strategii inwestycyjnej.
- Lęk przejawia się w wielu formach i może prowadzić do różnych konsekwencji. Lęk przed stratą, lęk przed przegapieniem transakcji, lęk przed zbyt wczesną realizacją zysków, to tylko niektóre z jego odmian. Odpowiednie zarządzanie wielkością pozycji, akceptacja strat jako stałego elementu tradingu oraz wiara w skuteczność swojej strategii inwestycyjnej pozwolą ci zredukować lub całkowicie wyeliminować każdy z powyższych lęków.
Sytuacja życiowa
- Presja związana z sytuacją życiową – kryzysy w relacjach z partnerem,
  problemy finansowe lub innego rodzaju stresy niezwiązane bezpośrednio z tradingiem mają wpływ na stan emocjonalny. Gdy ogólne samopoczucie jest gorsze, istnieje duże prawdopodobieństwo, że traderowi będzie znacznie trudniej utrzymać dyscyplinę podczas zawierania transakcji. Typowy przykład to, gdy inwestor ma problemy finansowe i MUSI, a nie tylko MOŻE, zarobić pieniądze na rynku. Takie podejście, w naturalny sposób, nie sprzyja rozwijaniu konsekwencji i trzymaniu się sprawdzonej strategii inwestycyjnej, a raczej poszukiwaniu każdej możliwej, dodatkowej okazji do osiągnięcia zysku.
Osobowość
- Niektórzy ludzie z natury nie lubią przestrzegać zasad i żyją zgodnie z przekonaniem, że wszelkie ustalenia powstały po to, żeby je łamać. Inne osoby mogą być po prostu impulsywne lub być tzw. poszukiwaczami przygód, którzy uwielbiają adrenalinę i podejmowanie dużego ryzyka. Ludzie ci prawdopodobnie mają problem z utrzymaniem dyscypliny podczas tradingu. Można próbować pracować nad charakterem tych osób, aby zmienić ich podejście. To jednak jest niezwykle trudne, ponieważ naturalne tendencje są zwykle głęboko zakorzenione w podświadomości. Łatwiejsze może się okazać dopasowanie odpowiedniego stylu inwestowania do osobowości tradera.

Praktyczna strategia: Poznaj swoje słabe strony

„Staw czoła swoim słabościom, ale nie pozwól im sobą zawładnąć” –Helen Keller

Wcześniej stworzyłeś listę swoich silnych stron. Teraz postaraj się wypisać te czynniki charakteru, które cię ograniczają. Następnie zastanów się, jak często elementy wymienione na liście ujawniają się podczas handlowania i jaki ma to wpływ na twoją dyscyplinę. Na samym końcu uporządkuj listę, wypisując od góry te cechy, które uważasz za najbardziej uciążliwe, i zastanów się, co musisz zrobić, żeby je przezwyciężyć? Odpowiedzi na wiele swoich pytań odnośnie radzenia sobie z tymi „ciemnymi stronami” osobowości traderów znajdziesz w dalszej części książki.

Idealny stan emocjonalny podczas tradingu

Słyszałem wielu ludzi, którzy twierdzili, że chcieliby inwestować bez odczuwania jakichkolwiek emocji. Czy ty również należysz do tej grupy? W takim razie mam nadzieję, że przekonam cię do zmiany stanowiska. Domyślam się, co masz na myśli, gdy mówisz o braku emocji. Prawdopodobnie nie chodzi ci o wyzbycie się wszystkich emocji, a jedynie tych negatywnych, takich jak: lęk, gniew, chciwość. Pewne stany emocjonalne wspierają trading, inne nie. Co więcej, niektóre wręcz go hamują. Próbowanie zrobienia czegoś, nie będąc w odpowiednim stanie emocjonalnym, przypomina wciśnięcie pedału gazu, gdy samochód nie jest na biegu. Osiągniesz wysokie obroty, ale nigdzie nie dojedziesz! Większość traderów przeżyło kiedyś stan flow (przypis: stan podwyższonej koncentracji opisywany jako odczucie pomiędzy satysfakcją a euforią, wynikający z całkowitego oddania się wykonywaniu określonej czynności – przyp. tłum.).

Określenie to zostało stworzone przez psychologów, aby opisać ludzi działających w danym momencie na swoich najwyższych obrotach. Osoby, które osiągają stan flow, mają dostęp do pełni swoich możliwości i znajdują się w idealnym stanie emocjonalnym do tradingu. Osiągnięcie tego stanu jest ważne, ponieważ umożliwia ci wykorzystanie całego swojego potencjału niezbędnego do handlowania na najwyższym poziomie.

Gdy rozmawiam z traderami o dniach, w których osiągali wyjątkowo dobre rezultaty, swój stan najczęściej opisują tymi słowami:

fizycznie i mentalnie zrelaksowany,
czujny,
mający kontrolę,
spokojny,
pełen motywacji do działania,
pozytywnie nastawiony,
skoncentrowany,
pewny siebie,
nieodczuwający zmęczenia,
działający automatyczne, intuicyjnie, swobodnie.

W swojej książce „Stress for Success” James Loehr wyjaśnia, że ISD (Idealny Stan do Działania) to wyuczona, wysoce zindywidualizowana reakcja na stresującą sytuację, która jest silnie związana z fizjologicznymi i neurologicznymi reakcjami, umożliwiającymi w obliczu wyzwania pełne wykorzystanie swoich zdolności i talentów.

Ćwiczenie: Analiza stanów emocjonalnych

Jakie emocje (pozytywne i negatywne) odczuwasz jako trader i jak wpływają one na twój trading? Które z nich pomagają ci oraz co dzięki nim zyskujesz?
Spójrz na listę pozytywnych emocji wymienionych powyżej i określ, które z nich doświadczyłeś ostatnimi czasy? Czy jesteś w stanie procentowo określić, ile czasu podczas tradingu spędzasz, mając pozytywne ogólne nastawienie, a ile i kiedy, mając negatywne? O ile lepiej wyglądałby twój trading, gdybyś częściej handlował w swoim idealnym stanie emocjonalnym?

Zidentyfikuj swój idealny stan emocjonalny do tradingu

Jak się czujesz w obecnej chwili? Czy potrafisz opisać ten stan? Każda emocja ma pewne cechy fizjologiczne i psychologiczne, które ją opisują. Poniższe elementy składające się na tę charakterystykę to:

czynniki zewnętrzne,
czynniki fizyczne,
czynniki psychologiczne.

Ponieważ czynniki zewnętrzne najczęściej znajdują się poza naszą kontrolą, proponuję rozważać stan emocjonalny jako efekt działania dwóch czynników: fizjologicznych i psychologicznych. Takie postrzeganie tego zagadnienia umożliwia zdolność kontrolowania własnych stanów emocjonalnych. Innymi słowy, znając charakterystykę określonej emocji, można ją samodzielnie wywoływać w dowolnym momencie. Poniższe pytania powinny pomóc odpowiednio opisać pożądany stan emocjonalny.

Jak zachowuje się twoje ciało w pożądanym stanie emocjonalnym? Jaki jest twój oddech? Puls jest raczej przyśpieszony czy zwolniony? Mięśnie są napięte bardziej niż zwykle czy mniej?
Czy wykonujesz jakieś ruchy ciałem? Może jakieś gesty rękoma? Jak zmienia się mimika twojej twarzy?
Jaki jest poziom twojej wewnętrznej energii? Jesteś zmęczony? Głodny? Wyczerpany? Pobudzony? Zmotywowany?
O czym myślisz, kiedy znajdujesz się w pożądanym stanie emocjonalnym? Tworzysz w swojej głowie jakieś konkretne obrazy, projekcje?

Odpowiadając na powyższe pytania, odkrywasz charakterystykę określonego stanu emocjonalnego. Poznanie jej daje ci wielką moc. Dzięki temu, gdy tylko zechcesz poczuć określone emocje, wystarczy, że odpowiednio pokierujesz swoim ciałem i zmienisz swoje myśli. Za każdym razem, gdy wprowadzisz zmiany w którymkolwiek z powyższych obszarów, powinieneś poczuć się nieco inaczej. Przykładowo, pomyśl o uczuciu gniewu. Jednym z głównych elementów tego stanu jest szybszy i płytki oddech. Jeśli zauważysz, że odczuwasz gniew, spróbuj spowolnić swój oddech i zaangażować w ten proces przeponę. Dzięki temu zabiegowi zmienisz sposób funkcjonowania swojego organizmu, a następnie stan, w którym się znajdujesz. Co najważniejsze, poprzez zmianę rytmu oddychania wprowadzisz się również w stan większego spokoju, odprężenia i pewności siebie.

Uświadomienie sobie tego, jak się czujesz i co powoduje te uczucia, jest kluczowe w procesie zarządzania stanem emocjonalnym. Następny krok to nauczenie się zmiany swoich stanów poprzez kontrolowanie sposobu myślenia, wyobrażeń i czynników fizycznych. Technikę tę wykorzystują między innymi sportowcy oraz aktorzy, którzy tuż przed występem muszą przygotować się do wiarygodnego przedstawienia różnych emocji.

A zatem handluj tylko wtedy, kiedy jesteś w dobrym stanie emocjonalnym. Wielu traderów popełnia błąd i mimo świadomości, że nie znajdują się w dobrej kondycji, kontynuują aktywność na rynkach. Nie ma nic gorszego, niż stracić pieniądze, wiedząc, że w ogóle nie powinno się włączać platformy transakcyjnej! Umiejętność rozpoznania, kiedy znajdujesz się w optymalnej formie, i inwestowanie tylko w tych okresach pomoże ci osiągnąć wyższy poziom tradingu i regularność generowanych wyników. Co prawda, handel w gorszym stanie emocjonalnym nie od razu musi prowadzić do strat, ale musisz być świadomy, że w okresie obniżonej koncentracji twoje szanse na sukces są znacznie mniejsze. Wzrasta wówczas skłonność do narażania się na dodatkowe ryzyko i jednocześnie maleje zdolność do podejmowania racjonalnych decyzji. W słabszych okresach większe jest również prawdopodobieństwo popełnienia zwykłych ludzkich błędów.

Następnym razem, gdy otworzysz platformę, pomyśl o pożądanym do tradingu stanie emocjonalnym i upewnij się, czy taki osiągnąłeś. Jeśli tak, to znakomicie – działaj! Jeśli nie, oceń, co należy zrobić, aby go osiągnąć. Wykorzystaj do tego charakterystykę emocji, którą sformułowaliśmy na początku rozdziału. Później dokonaj niezbędnych zmian i zacznij handlować, gdy poczujesz się możliwie blisko przynajmniej optymalnego stanu emocjonalnego. Jeśli zmiana przychodzi ci z trudem, potraktuj to jako ważną informację zwrotną. Trading w nieoptymalnym stanie emocjonalnym niesie bowiem ze sobą dużo większe ryzyko niż normalnie. Musisz zatem zrobić wszystko, co w twojej mocy, aby przezwyciężyć wszystkie negatywne emocje, zanim otworzysz pierwszą transakcję.

Praktyczna strategia: Określanie i zarządzanie swoim stanem emocjonalnym

W pierwszym kroku ćwiczenia określ swój stan emocjonalny przy wykorzystaniu 10-stopniowej skali, gdzie 10 oznacza idealny stan do tradingu, a 1 najgorszy. Jeżeli nie jesteś usatysfakcjonowany z osiągniętego wyniku, spróbuj zidentyfikować emocje, które odczuwasz, oraz wszelkie objawy i symptomy potwierdzające dany stan. Następnie zadaj sobie pytanie, co możesz zrobić, aby polepszyć swoje samopoczucie i zbliżyć się do idealnego stanu emocjonalnego? W tym celu wykorzystaj takie techniki, jak zmiana sposobu oddychania, ułożenia ciała, wyrazu twarzy lub gestów ciała.

Omawiane ćwiczenie jest szybką i prostą metodą oceny twojego stanu emocjonalnego. Takie sprawdzenie oraz ewentualne modyfikacje swojego podejścia do tradingu należy dokonywać między innymi: